Η είδηση ότι ένα ιστορικό βιβλιοπωλείο ηλικίας 118 ετών θα ρίξει στο τέλος του μήνα τίτλους τέλους, αν μη τι άλλο προκαλεί θλίψη. Θεωρώ τον εαυτό μου "τυχερό" καθώς πρόλαβα να επισκεφθώ την "Μέκκα του βιβλίου", εκείνο το επιβλητικό οκταόροφο κατάστημα επί της Πανεπιστημίου, αλλά και να συνομιλήσω με την Σοφίκα Ελευθερουδάκη, συνεχίστρια του οράματος του ιδρυτή παππού της Κώστα Ελευθερουδάκη, για τις ανάγκες βιβλίου που έγραφα τότε.
Δυστυχώς όμως όλα τα ωραία κάποτε τελειώνουν. Το ιστορικό βιβλιοπωλείο και εκδοτικός οίκος του Ελευθερουδάκη, ένα ακόμη θύμα της κρίσης και της εν γένει απάθειας απέναντι στο βιβλίο που χαρακτηρίζει τον Ελληνα, κλείνει τις πόρτες του στις 30 Σεπτεμβρίου. Ωστόσο, όπως έγραψε στα social media η Σοφίκα Ελευθερουδάκη, η οικογένεια θα επιστρέψει από άλλο μετερίζι στο χώρο του βιβλίου, όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν.
Μέχρι τότε, ας διαβάσουμε την ιστορία ενός βιβλιοπωλείου που ταυτίστηκε όσο κανένα άλλο με το βιβλίο στη χώρα μας, όπως περιγράφεται στο βιβλίο "Επιχειρείν αλά ΕλληΝΙΚΑ".
Το Στέκι των Διασημοτήτων
Τι κοινό θα μπορούσαν να έχουν οι Ηλίας
Βενέζης, Στρατής Μυριβήλης, Κωστής Παλαμάς, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Μάνος
Χατζιδάκις και Ηλίας Καζάν; Όλοι τους υπήρξαν τακτικοί θαμώνες ενός ιστορικού
βιβλιοπωλείου στο κέντρο της Αθήνας, του Ελευθερουδάκη. Ένα βιβλιοπωλείο που
αισίως μετράει πάνω από έναν αιώνα ζωής, πραγματικό επίτευγμα αν αναλογιστεί
κανείς ότι ως λαός οι Έλληνες δεν υπήρξαν σχεδόν ποτέ φανατικοί λάτρεις του
βιβλίου.
Το 1896, τη χρονιά που η μικρή Αθήνα
ετοιμάζεται να φιλοξενήσει τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες,
επιστρέφει στην πόλη ο 20χρονος Κώστας Ελευθερουδάκης, έχοντας εκπληρώσει τις
σπουδές του στην Οδησσό της Ρωσίας. Προερχόμενος από πολύ φτωχή οικογένεια από
τη Μονεμβασιά, ο νεαρός είχε εγκαταλείψει την Ελλάδα στα 14 του χρόνια,
ακολουθώντας την προτροπή του αγαπημένου του θείου, Στέφανου Καλογερά, εύπορου
επιχειρηματία, ο οποίος θα του χρηματοδοτούσε τις σπουδές.
Την εποχή εκείνη υπήρχε ένα βιβλιοπωλείο, το
‘’Beck&Barth’’ στην οδό Ερμού, ιδιοκτησίας των
Βαυαρών Μπεκ και Μπαρτ, το οποίο τότε ήταν ο επίσημος προμηθευτής της Βασιλικής
Αυλής με βιβλία, χαρακτηρισμός που από μόνος του αποτελούσε την καλύτερη
διαφήμιση. Το βιβλιοπωλείο αυτό δεν πουλούσε μόνο ξενόγλωσσα και ελληνικά
βιβλία, αλλά δεχόταν και συνδρομές ξενόγλωσσων περιοδικών. Επίσης είχε εκδόσει το
Illustrated
Guide
to
Athens
and
the
Environs, το
οποίο ήταν ένας πλούσιος εικονογραφημένος οδηγός της πρωτευούσης.
Εκεί θα απασχοληθεί το 1898 ο φιλόδοξος
νεαρός, ο οποίος σύντομα θα εξαγοράσει το μερίδιο του Μπεκ, που αποσύρθηκε,
έναντι 25.000 δραχμών και μπαίνει συνεταίρος στην επιχείρηση. Λίγο αργότερα,
στις αρχές του 20ού αιώνα, η συνεργασία διαλύεται και ο Κ. Ελευθερουδάκης μένει
μόνος, μετονομάζοντας την επιχείρηση σε ‘’Διεθνές Βιβλιοπωλείον
Ελευθερουδάκη’’.
Υπό τη νέα διεύθυνση, το βιβλιοπωλείο θα
γίνει το αγαπημένο στέκι των λόγιων και των διανοούμενων της εποχής, οι οποίοι
συναθροίζονται στην ευρύχωρη αίθουσα του, που ήταν περιστοιχισμένη με κολόνες
δωρικού ρυθμού, για να συζητήσουν και να ανταλλάξουν ιδέες. Βασιλείς,
πολιτικοί, άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, καθώς και απλοί άνθρωποι θα τιμούσαν
με την παρουσία τους το νέο χώρο. Ο Κ. Ελευθερουδάκης είχε ήδη πετύχει το στόχο
του, που δεν ήταν άλλος από την εξοικείωση των Ελλήνων με τα γράμματα. Αρωγός
σε αυτή την προσπάθεια θα σταθεί και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τον οποίο ο ίδιος,
ως ενεργό μέλος του ‘’Κόμματος Φιλελευθέρων’’, εκτιμούσε βαθύτατα, που θα
υποστήριζε το έργο του.
Ανήσυχο πνεύμα, ο Κ. Ελευθερουδάκης δεν θα
περιοριστεί μόνο στο εμπόριο βιβλίων, αλλά θα εισχωρήσει και στο χώρο της
συγγραφής, γράφοντας μια σειρά από λογοτεχνικά έργα, τα οποία υπέγραφε με το
ψευδώνυμο Κ. Χωρικός. Μάλιστα, συμμετείχε ενεργά στα κοινά, αφού με δικά του
έξοδα ζήτησε να σμιλευτούν προτομές Ελλήνων λογοτεχνών, όπως του Κωνσταντίνου
Βαλαωρίτη, στον Εθνικό Κήπο.
Επόμενο βήμα ήταν η ίδρυση εκδοτικού οίκου
το 1924, από όπου θα εκδοθεί η ιστορική ‘’Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη’’, που
διέθετε 350.000 λήμματα, η οποία μέσα σε μια πενταετία θα πουλούσε περισσότερα
από 25.000 αντίτυπα. Ενδεικτικό του μεγέθους του εγχειρήματος ήταν ότι για τη
συγγραφή του έργου συνέπραξαν έξι πρωθυπουργοί και αρκετοί μεγάλοι λογοτέχνες
και επιστήμονες.
Παρά το δυσβάσταχτο κόστος, το οποίο θα γονάτιζε
οικονομικά τον Κ. Ελευθερουδάκη, που θα αναγκαζόταν να πουλήσει το αγαπημένο
του εξοχικό στο κεφαλάρι, θα ακολουθήσουν και άλλα εμβληματικά συγγράμματα,
όπως ‘’Η Παγκόσμιος Ιστορία’’, ‘’Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους’’ και
‘’Επιστήμαι, Γράμματα, Τέχναι’’, καθώς και μεταφράσεις έργων μεγάλων ξένων
συγγραφέων, τα οποία άφησαν εποχή.
Η κατάσταση θα επιδεινωθεί με το Κραχ του
’29, όμως η οικογένεια Ελευθερουδάκη δεν θα το έβαζε κάτω. Απομεινάρια από
εκείνη την δύσκολη εποχή ήταν και τα ξεχωριστά σύμβολα-σφραγίδες που διέθετε ο
ιδρυτής για τους προβληματικούς πελάτες: την ‘’ψείρα’’ για όσους γκρίνιαζαν, το
‘’τανκ’’ για όσους καθυστερούσαν να πληρώσουν και τη ‘’νεκροκεφαλή’’ για τους
αμετανόητους.
Ευπατρίδης ο ίδιος, δεν θα διστάσει το 1943,
σε μια εποχή όπου βασίλευε η λογοκρισία, η προπαγάνδα και η φίμωση του Τύπου,
να αναγγείλει το θάνατο του εθνικού μας ποιητή, Κωστή Παλαμά. «Σήμερα απεβίωσε
ο Κωστής Παλαμάς» έγραφε λακωνικά το σημείωμα στη βιτρίνα του καταστήματος, ενώ
από κάτω είχε τοποθετηθεί ένα μικρό αναμμένο κερί. Χάρη σ’ αυτή τη γενναία
πράξη, χιλιάδες άνθρωποι, προς έκπληξη των δυνάμεων κατοχής, θα συνέρρεαν για
να αποχαιρετίσουν, τραγουδώντας τον Εθνικό Ύμνο, τον μεγάλο Έλληνα στην
τελευταία του κατοικία.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ο Κώστας
Ελευθερουδάκης ήταν πια ιδιαίτερα καταπονημένος, αδυνατώντας να εξορμεί στο
αγαπημένο του βουνό για ορειβασία, ούτε καν στο μαγαζί του, το ‘’παιδί’’ του.
Το 1962, η είδηση του θανάτου του θα αποτελέσει πρωτοσέλιδο στον Τύπο, ο οποίος
θα του ανταποδώσει με ασυνήθιστη γενναιοδωρία τη συμβολή του στη διάδοση των
ελληνικών γραμμάτων.
Με το θάνατο του Κώστα Ελευθερουδάκη θα
γίνει το πέρασμα στη δεύτερη γενιά, η οποία, ωστόσο, δεν θα μακροημέρευε. Ο
γιος του Γιώργος θα αντιμετώπιζε ουκ ολίγες δυσκολίες, καθώς προσπαθούσε να
βγάλει το συμπλήρωμα της Εγκυκλοπαίδειας, ένα τιτάνιο έργο. Την ίδια στιγμή,
είχε επιφορτιστεί με την αναζήτηση νέας στέγης, αφού τους έκαναν έξωση από το
αρχικό μαγαζί. Εν τέλει, δεν θα κατάφερνε να ανταπεξέλθει στον υπερβολικό φόρτο
εργασίας και στις αλλαγές τις οποίες επιθυμούσε να προωθήσει, με αποτέλεσμα το
νήμα της ζωής του να κοπεί πρόωρα το 1968, σε ηλικία μόλις 49 χρονών.
Αίφνης, το ιστορικό βιβλιοπωλείο, που είχε
πλέον μεταφερθεί λίγα μέτρα παρακάτω, στην οδό Νίκης, βρίσκεται χωρίς
‘’καπετάνιο’’. Τότε, η σύζυγός του, Βιργινία, που δεν είχε ασχοληθεί ποτέ στη
ζωή της με κάτι διαφορετικό από την ανατροφή των δύο κοριτσιών της,
αναγκάστηκε, για καθαρά βιοποριστικούς λόγους, να ‘’χριστεί’’ εν μια νυκτί
επιχειρηματίας.
Το στοίχημα, όμως, έμελλε να κερδηθεί, αφού
οι σχέσεις που είχε καλλιεργήσει επί χρόνια ο ιδρυτής με την πελατεία του,
επώνυμους και μη, αποδείχθηκαν πολύ ισχυρές. Η παραδοσιακή πελατεία αποδείχτηκε
πιστή, αφού θα ακολουθούσε το βιβλιοπωλείο και στη νέα διεύθυνση. Σε αυτό
βέβαια θα βοηθούσε και η άψογη διακόσμηση της βιτρίνας, πάγια τακτική της
οικογένειας, η οποία προκαλούσε το θαυμασμό σε μικρούς και μεγάλους.
Σήμερα, ο όμιλος Ελευθερουδάκη, που διαθέτει
21 καταστήματα σε όλη την Ελλάδα, διοικείται από την τρίτη γενιά της
οικογένειας, τις δύο κόρες της Βιργινίας Ελευθερουδάκη, Σοφίκα και Μαρίνα, οι
οποίες αποδεικνύονται άξιοι συνεχιστές του έργου των προκατόχων τους. Σε αυτές,
εξάλλου, χρεώνεται και η δημιουργία-πρόκληση το 1995 του οκταόροφου πολυτελούς
βιβλιοπωλείου στην οδό Πανεπιστημίου, ένα εγχείρημα που σύμφωνα με τους
‘’ειδικούς του χώρου’’ δεν είχε την παραμικρή πιθανότητα επιτυχίας. Το
αποτέλεσμα, όμως, τους διέψευσε, επιβεβαιώνοντας, για άλλη μια φορά, ότι χωρίς
τόλμη και θέληση δεν πας πουθενά…
